मुलभूत संकल्पना – रसायनशास्ञ

मुलभूत संकल्पना – रसायनशास्ञ

रॉबर्ट बॉईल ( १६२७ – १६९१ ) याला रसायन शास्त्राचा जनक म्हणतात. कारण रसायनशास्त्राचा पध्दतशीरपणे अभ्यास करणारा तो पहिला शास्त्रज्ञ होय.

आधुनिक रसायनशास्त्राचा जनक – ए. लावासिए. ( त्याने ऑक्सिजनला नाव दिले.) द्रव्य व द्रव्याचे गुणधर्म (Matter & Properties of Matter) द्रव्यांच्या अवस्था – ४ १. स्थायुरूप अवस्था ( घन ) ( Solid State )
स्थायुरूप अवस्था

स्थायुरूप अवस्था

२. द्रवरूप अवस्था (द्रव ) (Liquid State )
द्रवरूप अवस्था

द्रवरूप अवस्था

३. वायुरूप अवस्था ( वायु ) (Gaseous state )
वायुरूप अवस्था

वायुरूप अवस्था

४. प्लाझ्मा ( Plasma)
प्लाझ्मा

प्लाझ्मा

यापैकी प्लाझ्मा ही अवस्था सूर्याच्या पृष्ठभागावर घडते, कारण त्या ठिकाणी अणुचे प्रचंड प्रमाणात आयनीभवन होते.

द्रव्याचे वर्गीकरण – १) मूलद्रव्ये (Elements ) २) संयुगे (Compounds) ३) मिश्रणे (Mixtures )

मूलद्रव्ये – ज्या पदार्थाचे भौतिक किंवा रासायनिक प्रक्रियेने अपघटन करता येत नाही, अशा पदार्थांना मूलद्रव्ये म्हणतात. आत्तापर्यंत रसायनशास्त्रज्ञांना १०९ ( इ. स. १९८४ ) मूलद्रव्यांचा शोध लावण्यात यश आले आहे. त्यापैकी ९२ मूलद्रव्ये निसर्गात आढळतात व इतर मूलद्रव्ये मानवनिर्मित आहेत.

मूलद्रव्याचे वर्गीकरण -१) धातू २) अधातू या प्रकारात करतात. १. धातू (Metals ) –
धातु

धातु

धातूंना चकाकी असते.
धातू तंतूक्षम / तन्य (Ductile) असतात.
हे वर्धनीय (Malleable) असतात.
हे उष्णता व विद्युत यांचे सुवाहक असतात. सर्व धातू स्थायूरूप असतात.
पारा हा धातू मात्र अपवाद असून तो कक्ष तापमानाला द्रवरूपात असतो.
धातूची उदा – तांबे(Cu) , लोखंड(Fe) , ऍल्युमिनिअम(Al) , सोने (Au)y , चांदी(Ag) , पारा(Hg) इ.

२. अधातू (Non – Metals) –
अधातू

अधातू

अधातू पदार्थ स्थायू, द्रव किंवा वायू अवस्थेत आढळतात.
सर्वसामान्यपणे अधातूंना चकाकी नसते. हे उष्णता व विद्युत यांचे दुर्वाहक आहेत.
अपवाद – आयोडिन स्फटिक चमकदार असतात, ग्रॅफाइट स्वरूपात ( अपरूपात) असलेला कार्बन विद्युत सुवाहक असतो.
अधातू वर्धनीय नाहीत. तसेच ते तन्यही नाहीत.
अधातू – फॉस्फरस, कार्बन, गंधक, आयोडिन हे स्थायुरूप आहेत तर ब्रोमीन द्रवरूप अवस्थेत असतो.
ऑक्सिजन, हायड्रोजन, नायट्रोजन, क्लोरीन, निऑन हे सर्व कक्ष तापमानाला वायुरूप अवस्थेत असतात.

संयुगे ( Compounds )
संयुगे

संयुगे

– दोन किंवा अधिक मूलद्रव्यांच्या विशिष्ट वजनी प्रमाणातील रासायनिक संयोगाने तयार होणा-या पदार्थांना संयुगे असे म्हणतात उदा – पाणी, साखर, मीठ.

गुणधर्म

संयुगाचे गुणधर्म त्याच्या मूलभूत घटकांपेक्षा अगदी वेगळे असतात.
कोणत्याही भौतिक पध्दतीने संयुगाचे विघटन, त्यांच्या मूलभूत घटकामध्ये करता येत नाही.
संयूगातील घटक मूलद्रव्ये विशिष्ट प्रमाणात असतात.
संयुग तयार होतांना किंवा त्यांचे अपघटन होताना उष्णता बाहेर पडते किंवा ग्रहण केली जाते

मिश्रणे (Mixture ) –
मिश्रणे

मिश्रणे

जेव्हा दोन किंवा अधिक पदार्थ (मूलद्रव्ये आणि संयुगे) रासायनिक अभिक्रिया न होता एकमेकात कोणत्याही प्रमाणात मिसळले असता मिश्रण तयार होते. उदा – हवा, समुद्राचे पाणी इ.

गुणधर्म - १) मिश्रणात घटकांचे गुणधर्म कायम राहतात. २) रासायनिक क्रिया न होता दोन किंवा अधिक पदार्थ कोणत्याही प्रमाणात एकत्र मिसळल्यास मिश्रण तयार होते, ३) साध्या सोप्या प्रक्रियांना मिश्रणाचे घटक वेगवेगळे करता येतात, ४) मिश्रणाच्या घटकांमध्ये रासायनिक अभिक्रिया घडत नसल्याने कोणताही नवीन पदार्थ तयार होत नाही. आम्ल – आम्लारी अनुमापन –

आम्ले व आम्लारी यांच्या उदासिनीकरणाच्या अभिक्रियेत त्यांची आकारमाने ही त्यांच्या प्रसामान्यतेच्या व्यस्त प्रमाणात असतात

दर्शक आम्लातील रंग आम्लारीतील रंग लिटमस लाल निळा फेनॉप्थॅलिन रंगहीन गुलाबी मेथिल ऑरेंज गुलाबी पिवळा हळद पिवळा लाल अणू – संरचना

थोर हिंदू तत्वज्ञ महर्षी कणाद यांनी द्रव्य हे अतिशय सूक्ष्म कणांनी बनले असावे असे विचार मांडले १)त्यांनी अणूला “ परमाणू” असे म्हटले. ग्रीक तत्वज्ञ डिमोक्रिट्स हाही याच मताचा होता. त्याने या सूक्ष्म कणांना “अणू( Atom)” म्हणून संबोधले
अणू ( Atom)– रासायनिक अभिक्रियेत भाग घेणारा व मूलद्रव्यांचे सर्व गुणधर्म असणारा लहानात लहान कण म्हणजे अणू होय.
रेणू (Molecule ) – मूलद्रव्यांचे किंवा संयुगाचे सर्व गुणधर्म असणा-या तसेच स्वतंत्र अस्तित्व असणा-या लहानात लहान ( सूक्ष्मतम ) कणास रेणू म्हणतात.

अणू व रेणू यांचे गुणधर्म- अणू १)
अणू व रेणू

अणू व रेणू

एकाच मूलद्रव्याचे सर्व अणू एकसारखे असतात २) अणूंना स्वतंत्र अस्तित्व नसते. परंतु निष्क्रीय वायू उदा – हेलिअम, न्यूऑन, ऑरगॉन, क्रिप्टॉन व झेनॉन या मूलद्रव्यांचे अणू स्वतंत्र अवस्थेत असतात. ३) एकाच मूलद्रव्यांचे सर्व अणू एकसारखे असतात. ४) टाचणीच्या डोक्यावर अब्जावधी अणू मावतात. रेणू- १) रेणूला त्या मूलद्रव्याचे अथवा संयुगाचे सर्व गुणधर्म असतात. २) वेगवेगळ्या पदार्थाचे रेणू वेगवेगळ्या गुणधर्माचे असतात. ३) मूलद्रव्यांचा रेणू दोन अथवा अधिक एकसारख्या अणूंचा बनलेला असतो. ४) संयुगाचा रेणू वेगवेगळ्या मूलद्रव्यांच्या अणूंचा बनलेला असतो. डॉल्टनचा अणू सिध्दांत –

जॉन डॉल्टन या शिक्षकी पेशात असलेल्या इंग्लीश व्यक्तीने १८०८ मध्ये अणू सिध्दांताची कल्पना मांडली. त्याच्या मते –

१) प्रत्येक पदार्थ अणूने बनलेला आहे. २) अणू अविभाज्य (विभाजन करता येत नाही ) आहे. ३) अणू अविनाशी असतात. अणूची निर्मिती अथवा नाश करता येत नाही. ४) एकाच मूलद्रव्याचे अणू एकरूप असतात व त्यांचे वस्तूमान व गुणधर्म समान असतात. ५) निरनिराळ्या मूलद्रव्याचे अणू एकत्र येऊन संयुगे बनतात.

डॉल्टनच्या अणू सिध्दांतातील अणू हा अविभाज्य हे गृहीत चुकीचे ठरले आहे. तरी त्यांचा हा सिध्दांत रसायनशास्त्राचा पुढील प्रगतीचा पाया ठरला आहे.

अणू – संरचनेसंबंधी सध्याची कल्पना –

युरेनिअम क्षारांपासून निघणा-या अदृश्य किरणांचा शोध १८९६ मधे हेन्री बेक्वेरेल यांनी लावला. नंतर हे अदृश्य किरणे – १) अल्फा(α) (धन प्रभारीत कण ) , २) बीटा(β) (ऋण प्रभारीत कण), ३) गॅमा(γ) असतात याचा शोध लागला.
विद्युत चुंबकीय प्रारणे या शोधामुळे अणूमधे काही सूक्ष्म कण असले पाहिजे याची शास्त्रज्ञांना कल्पना आली.

अ) कॅथोड किरणांचा शोध (Discovery of chathode rays ) – इ. स. १८७९ मधे सर विल्यम क्रुक यांनी कॅथोड किरणांचा शोध लावला. १. कॅथोड किरण हे ॠणप्रभारीत असतात. २. विप्रभार नळीत कोणत्याही मूलद्रव्याची वाफ किंवा वायूरूप मूलद्र्व्य असले तरी कॅथोड किरणाचे गुणधर्म कायम राहतात. ३. या कणांनाच आता इलेक्ट्रॉन असे म्हणतात. आ) प्रोटॉनचा शोध – इ. स. १८८६ मधे ई. गोल्ड्स्टाइनने अणूमधे धन प्रभारीत किरण मिळविले. जे. जे. थॉमसनने सखोल संशोधन करुन धन प्रभारित कणांचा शोध लावला. या धन प्रभारित कणांनाच प्रोटॉन म्हणतात. अणूकेंद्रक आणि केंद्रक बाह्य भाग – १. सर जे. जे. थॉमसन यांनी १८९८ मधे अणूच्या स्वरूपासंबंधी पहिली प्रतिकृती सुचविली. १९९१ मध्ये ही प्रतिकृती चुकीची असल्याचे लॉर्ड रूदरफोर्डने सिद्ध केले. २. सन १९९१ मधे रुदरफोर्ड याने अणूकेंद्रकाचा शोध लावला. अ. अणू केंद्रकात – अणूचा सर्व धन प्रभार आणि अणूचे जवळ जवळ सर्व वस्तुमान केंद्रकापाशीच एकवटलेले असते. आ. केंद्रकाभोवती पोकळी असते. इ. अणू केंद्रकाभोवती वर्तुळाकार कक्षामधे इलेक्ट्रॉन परिभ्रमण करीत असतात. अणू संरचना सूर्यमालेप्रमाणे आहे .अणूचे केंद्रक म्हणजे सूर्य आणि केंद्रकाभोवती फिरणारे इलेक्ट्रॉन म्हणजे ग्रह अशी कल्पना मांडण्यात आली .म्हणूनच या प्रतिकृतीला ग्रह गोलीय प्रतिकृती असे संबोधण्यात येते. ३) न्यूट्रॉनचा शोध –

इ. स. १९२० मध्ये अणू केंद्रकातील प्रोटॉन बरोबरच उदासिन कणांचे अस्तित्व असले पाहिजे असे रुदरफोर्डने भाकित केले.
१९३२ मध्ये चॅडविकने उदासिन कणांचा शोध लावला. या उदासिन कणांनाच त्याने न्यूट्रॉन असे नाव दिले.
प्रोट्रॉन, न्यूट्रॉन व इलेक्ट्रॉन हे अणूचे मूलभूत घटक असल्याचे सिध्द होते.
केंद्र्कात न्यूट्रॉन व प्रोट्रॉन असतात. अणूकेंद्र्काच्या सभोवतालच्या पोकळीत फिरत असतात. त्यांना ग्रहांप्रमाणे फिरणारे (प्लॅनेटरी ) इलेक्ट्रॉन म्हणतात.
कोणत्याही अणूमध्ये प्रोट्रॉनची संख्या ही त्यामधील इलेक्ट्रॉनच्या संख्येइतकीच असते. विद्युतदृष्ट्या अणू उदासिन असतो.

अणूक्रमांक (Atomic Number – z )
अणूक्रमांक

अणूक्रमांक

१) अणू केंद्रकामधील प्रोट्रॉनची संख्या त्या अणूमधील इलेक्ट्रॉनच्या संख्येएवढीच असते. प्रोट्रॉनच्या संख्येलाच त्या अणूचा अणूक्रमांक असे म्हणतात २) तो पूर्णांकात असतो. ३) अणूक्रमांक मूलद्रव्याचे लक्षण होय. ४) तो “Z” अक्षराने दर्शवितात. १) इलेक्ट्रॉन – १)हा एकक ॠण प्रभार असलेला कण असतो. २) अशा सुमारे १८५० इलेक्ट्रॉनचे वस्तुमान एक प्रोटॉन इतके असते. ३) म्हणून इलेक्ट्रॉनचे वस्तुमान इतर कणांच्या तुलनेत नगण्य मानतात. ४) अणूंची रासायनिक क्रियाशीलता इलेक्ट्रॉनवर अवलंबून असते. २) प्रोटॉन – १) हा एकक धन विद्युतप्रभार असलेला कण असतो. २) त्याचे वस्तुमान जवळ जवळ हायड्रोजनच्या एका अणू इतके असते. ३) प्रोटॉनमुळे अणूकेंद्रकाला धनप्रभार प्राप्त होतो. ३) न्यूट्रॉन – १) हा बिद्युत प्रभाररहित कण असतो. २) त्याचे वस्तुमान जवळ जवळ प्रोटॉन इतके असते. इलेक्ट्रॉन संरुपण (Electronic Configuration ) – अणूच्या निरनिराळ्या कक्षांमध्ये असलेली इलेक्ट्रॉनची विभागणी म्हणजेच संरुपण होय. इलेक्ट्रॉनची वाटणी विविध कक्षांमध्ये 2N2 या सुत्राने होते. N=कक्षेचा क्रमांक
कक्षा कक्षेचे नाव कक्षेत असणारे जास्तीत जास्त इलेक्ट्रॉन
1 K 2×12=2 2
2 L 2×22=8 8
3 M 2×32=18 18
4 N 2×42=32 32

परंतू कोणत्याही अणूच्या अंतिम (बाह्यतम) कक्षेत मात्र ८ इलेक्ट्रॉनपेक्षा जास्त इलेकट्रॉन नसतात.
इ. स. १९१३ मध्ये नील्स बोहर यांनी अणूतील निरनिराळ्या कक्षांमधील इलेक्ट्रॉनच्या विभागणीचे निश्चितीकरण केले.

संयुजा आणि संयुजा इलेक्ट्रॉन (Valency & Valency Electrons) –
संयुजा आणि संयुजा इलेक्ट्रॉन

संयुजा आणि संयुजा इलेक्ट्रॉन

एखाद्या अणूच्या अंतिम कक्षेत ८ इलेक्ट्रॉन असल्यास तो अणू संयुगक्षम नसतो.
ज्या अणूच्या अंतिम कक्षेत ८ इलेक्ट्रॉन नसल्यास तो अणू संयुगक्षम असतो.
संयुग निर्मितीच्या प्रक्रियेमध्ये सहभागी होण्याच्या अणूच्या क्षमतेला त्या मूलद्रव्याची संयुजा म्हणतात.
अणूच्या बाह्यतम कक्षेत भ्रमण करणा-या इलेक्ट्रॉनांना संयुजा इलेक्ट्रॉन म्हणतात.
अणूच्या बाह्यतम कक्षेत अष्टक स्थिती प्राप्त होण्याच्या दृष्टीने दिल्या किंवा घेतल्या जाणा-या इलेक्ट्रॉनची संख्या म्हणजे त्या मुलद्रव्यांची संयुजा होय.
अष्टक स्थिती येण्यासाठी मुलद्र्व्याच्या अणूला जितके कमी इलेक्ट्रॉन द्यावे लागतील किंवा घ्यावे लागतील किंवा भागीदारी करावी लागेल तितके ते मुलद्रव्य जास्त क्रियाशील असते.
ज्यावेळी एखादा अणू आपली बाह्यतम कक्षा होण्यासाठी इलेक्ट्रॉन मिळवितो, तेव्हा त्यावरील ऋणप्रभार वाढतो. परिणामी, तो अणू ॠणप्रभारित होतो. यालाच ॠण आयन म्हणतात.

अणुवस्तुमानांक (Atomic Mass Number )
अणुवस्तुमानांक

अणुवस्तुमानांक

१) अणुच्या केंद्रकातील प्रोटॉन आणि न्युट्रॉन यांच्या एकूण संख्येला अणुवस्तुमानांक म्हणतात. २) अणुवस्तुमानांक “A” या अक्षराने दाखविला जातो. ३) त्याची किंमत नेहमी पूर्णांकात असते. अणुवस्तुमानांक = अणुअंक+न्युट्रॉनची संख्या (A= z + n ) समस्थानिके ( Isotopes )

अलिकडे संशोधनाने असे सिध्द झाले आहे की, एकाच मूलद्रव्याचे सर्व अणू एकरूप असतातच असे नाही. त्यांच्या अणुवस्तुमानांमध्ये फरक आढळतो. अशा अणूंना त्या मुलद्रव्यांची समस्थानिके म्हणतात.
एकाच मुलद्रव्यांच्या भिन्न अणूंचा अणुक्रमांक एकच असून त्यांचे अणुवस्तुमानांक मात्र भिन्न असतील तर अशा अणूंना त्या मुलद्रव्याची समस्थानिके असे म्हणतात.
समभारी (Isobar) – ज्या मूलद्रव्याच्या अणुचा अणुवस्तुमानांक समान परंतु अणुक्रमांक वेगळा असतो त्यांना आयसोबार म्हणतात.
आयसोटोन्स ( Isotones ) – वेगवेगळ्या मुलद्रव्यांच्या अणूमध्ये न्यूट्रॉनची संख्या समान असते त्यांना आयसोटोन्स म्हणतात.
अणूभारांक ( Atomic wight ) – अणूमधील प्रोटॉन आणि न्योट्रॉन यांच्या वस्तुमानांची बेरीज म्हणजेच त्याचा अणूभारांक होय.
रेणूभारांक (Molecular weight ) – रेणूच्या वजनाला रेणूभारांक असे म्हणतात किरणोत्सारिता (Radioactivity)
हेन्री बेक्वेरेल यांना १८९६ मध्ये अचानकपणे किरणोत्साराचा शोध लागला.
युरेनिअम, थोरिअम, रेडिअम इ. सारखी जड मूलद्रव्ये आणि त्यांची संयुगे सातत्याने व उत्स्फुर्तपणे प्रारणे (Radiations) उत्सर्जित करीत असतात. या प्रमाणे प्रारणे उत्सर्जित करणा-या पदार्थांना किरणोत्सारी पदार्थ असे म्हणतात.
मादाम क्युरी आणि जी. सी. श्मिड (१८९८) यांनी स्वतंत्रपणे थोरिअम क्षार ही किरणोत्सार करतात. हे सिध्द केले.
मादाम क्युरी आणि पिअरी क्युरी यांनी युरेनिअम आणि त्याचे खनिज पिच ब्लेंड यांच्या किरणोत्साराचा अभ्यास केला. त्यांनी पिच ब्लेंड पासून पोलोनिअम आणि रेडिअम ही दोन नवीन किरणोत्सारी मूलद्रव्ये वेगळी केली. या शोधाबद्द्ल १९०३ मध्ये एम. क्युरी, पी. क्युरी आणि बेक्वेरेल यांना संयुक्तपणे नोबेल पारितोषिक देण्यात आले.

प्रारणांचे स्वरूप –
प्रारणांचे स्वरुप

प्रारणांचे स्वरुप

अल्फा (α) व बीटा (β) प्रारणाचा शोध १८९८ मध्ये रूदरफोर्डने लावला.
गॅमा (ϒ) प्रारणाचा शोध विलार्डने लावला.

किरणोत्सारी मुलद्रव्याचे विच्छेदन किंवा –हास प्रक्रिया –

रूदरफोर्ड आणि सॉडी यांच्या मते किरणोत्सारिता ही केंद्रकीय प्रक्रिया आहे. जड मुलद्रव्यांची (८२ अणुक्रमांकानंतरची) केंद्रके अस्थिर असतात. स्थिरता प्राप्त करण्यासाठी केंद्रकातील अल्फा आणि बीटा किरणाच्या रूपात बाहेर टाकले जातात. या घटनेचा दुय्यम परिणाम म्हणजे गॅमा किरणांचेही उसर्जन होते. अकिरणोत्सारी स्थिर केंद्रकाचे मुलद्रव्य तयार होईपर्यंत ही प्रक्रिया चालू राहते. या प्रक्रियेलाच किरणोत्सारी मूलद्रव्याचे विच्छेदन किंवा –हास असे म्हणतात.

१. अल्फा कणाचे उत्सर्जन – जेव्हा मूलद्रव्यातून अल्फा कण उत्सर्जित होतो तेव्हा अणूचा अणू अंक २ ने कमी तर अणूवस्तुमानांक ४ ने कमी होतो. २. बीटा कणाचे उत्सर्जन – जेव्हा मूलद्रव्यातून बीटा (β) कण उत्सर्जित होतो तेव्हा मूलद्रव्याचा अणूक्रमांक १ ने वाढतो. परंतु अणुवस्तुमानात बदल होत नाही. परिणामी अपत्य मूलद्रव्याचे आवर्तसारणीमधील स्थान एक स्तंभ उजवीकडे गेल्याचे आढळ्ते. ३. अल्फा आणि बीटा प्रारणे उत्सर्जित झाल्यावर अपत्य मुलद्रव्याचे केंद्रक उत्तेजित अवस्थेत असते. ही अवस्था अधिक उर्जायुक्त असल्यामुळे जास्त असलेली ऊर्जा गॅमा प्रारणाच्या स्वरूपात उत्सर्जित केली जाते. अर्ध आयुष्य काळ (Half life Perod)

किरणोत्सारी मूलद्रव्याचे विच्छेदन होताना सुरूवातीला असलेल्या अणुसंख्येच्या निम्म्या अणूंचे विच्छेदन होण्यासाठी लागणा-या कालावधीला अर्ध आयुष्य काळ म्हणतात.
कृत्रिम किरणोत्सारीता(Artificial radioactivity) –
आयरिन क्युरी (मादाम क्युरीची मुलगी ) आणि तिचा पती फ्रेडरिक जोलिओट (१९३४) यांनी हलक्या मूलद्रव्यांवर अल्फा कणांचा मारा केला असता मुलतः किरणोत्सारी नसलेल्या मूलद्रव्याची किरणोत्सारी मूलद्रव्यात रुपांतर झाल्याचे आढळले.
स्थिर मूलद्रव्याची किरणोत्सारी समस्थानिके कृत्रिम त-हेने तयार करता येतात. याप्रमाणे किरणोत्सारी समस्थनिके दर्शवित असलेल्या किरणोत्सारीला कृत्रिम किरणोत्सारीता असे म्हणतात.

किरणोत्सारी समस्थानिकांचे उअपयोजन :- १) कृषीक्षेत्रः- a) बियाणेउद्दीपनासाठी – अंकुरण क्षमतेत वाढ, रोपांची जलद वाढ व अधिक उत्पन्न मिळविण्यासाठी b) वनस्पती वाढीसाठी आवश्यक असलेल्या किरणोत्सारी समस्थानिकाच्या साह्याने करता येते. c) कांदे, बटाटे इ. च्या साठवणीत त्यांना मोड येऊ नये म्हणून त्यांचे उद्दीपन करता येते. d) हवाबंद डब्यात साठविलेले खाद्यपदार्थ व धान्य उद्दीपनाने टिकविता येते २)वैद्यकशास्त्र ;- रोगांचे निदान करण्यासाठी आणि उपचारासाठी किरणोत्सारी समस्थानिकांचा मोठ्या प्रमाणावर उपयोग करतात. उदा. a) फॉस्फरस ३२ –ल्युकेमियावरील ( ब्लड कॅन्सर) उपचारासाठी. b) आयोडिन व आर्सेनिकचा – मेंदूतील ट्यूमर ओळखण्यासाठी (Brain Tumour ) c) आयोडिन १३१ – कंठस्थ ग्रंथीतील बिघाड ओळखणे व उपचार करणे d) कोबाल्ट ६० – कॅन्सरवरील उपचारासाठी e) सोडिअम २४ – रक्तभिसरणातील बिघाड तपासण्यासाठी ३)औद्योगिक क्षेत्र- a) इंजिनमधील झीज आभ्यासणे. b) धातूच्या ओतकामातील भेगांचा शोध घेणे. केंद्रकीय विखंडन आणि संमीलन (Nuclear fission & fusion );-

एखाद्या जड अणुकेंद्रकाचे विभाजन होऊन त्याचे कमी वस्तुमान असलेल्या दोन अणू केंद्रकात रुपांतर होणे या क्रियेला केंद्रीय / केंद्रकीय विखंडन असे म्हणतात.
केंद्रकीय विखंडनाचा शोध १९३९ मध्ये ऑटो हॉन आणि स्ट्रॉसमन यांनी लावला.
युरेनिअम २३५ वर मंदगती न्युट्रॉनचा मारा केला असता युरेनिअमच्या केंद्रकाचे बोरिअम व क्रिप्टॉन यांसारख्या कमी वस्तुमानाच्या किमान दोन मूलद्रयात विखंडन होते. आणि ३ न्युट्रॉन मुक्त होतात असे आढळले. तसेच ऊर्जा मुक्त होत असल्याचे आढळले.
केंद्रीय / केंद्रकीय संमीलन – दोन हलक्या मूलद्रव्यांच्या ( वस्तुमानांक २० पेक्षा कमी) केंद्रकांच्या संमीलन प्रक्रियेमुळे तुलनात्मक दृष्ट्या वजनदार मूलद्रयांचे केंद्रक तयार होणे या प्रक्रियेला संमीलन असे म्हणतात.

१) संमीलन प्रक्रिया अतिशय उच्च तापमानाला ( लक्षावधी अंश सेल्सिअस तापमानाला) घडून येते. २) अशा प्रक्रियेला औष्णिक केंद्रकीय प्रक्रिया (Thermonuclear reaction) असे म्हणतात. ३) दोन हलक्या मूलद्रव्यांच्या केंद्रकाचे संमीलन होऊन जड मूलद्रव्याचे केंद्रक तयर होत असतांना काही वस्तुमानाचे ऊर्जेत रुपांतर होते. केंद्रकीय ऊर्जा ( Nuclear energy) – विखंडन आणि संमीलन प्रक्रियांमध्ये मुक्त होणा-या ऊर्जेला केंद्रकीय ऊर्जा असे म्हणतात.

वस्तुमानात येणारी घट आईनस्टाईनच्या E=mc2 या समीकरणाप्रमाणे ऊर्जेच्या रुपात मुक्त होते.मुक्त होणारी

ऊर्जा = E, घटलेले वस्तुमान =m , प्रकाशाचा वेग =c

युरेनिअम २३५ च्या विखंडनात ०.१ % वस्तुमान कमी होते. या वस्तुमानाचे सुमारे २०० MeV (२०० मेगा इलेक्ट्रॉन व्होल्ट ) म्हणजेच १०० टन शुध्द कार्बन जाळून मिळनारी ऊर्जा होय.
अणू केंद्रक विखंडनाच्या प्रक्रियेला शृखंला अभिक्रिया असे म्हणतात.
अनियंत्रित शृंखला अभिक्रिया (uncontrolled cain reaction ) – शॄखंला अभिक्रिया ही एक अनियंत्रित शृखंला अभिक्रिया असून अणूबाँबची निर्मिती अनियंत्रित शृखंला अभिक्रियेच्या तत्वावर केलेली असते.

नियंत्रित शृंखला अभिक्रिया –

बोरॉनयुक्त पोलाद किंवा कॅडमिअम कांड्यांचा उपयोग शृंखला अभिक्रिया नियंत्रित करण्यासाठी होतो. त्या कांड्या बरेचसे न्यूट्रॉन शोषून घेतात. त्यामुळे फारच थोडे न्यूट्रॉन अभिक्रिया पुढे चालू ठेवू शकतात. यालाच नियंत्रित शृंखला अभिक्रिया असे म्हणतात.

मूलद्रव्यांचे आवर्ती वर्गीकरण-

मूलद्रव्यांचे अणुचे वस्तुमान त्या मूलद्रव्याच्या गुणविशेष आहे असे डाल्टनने आपल्या अणुसिध्दांतामध्ये सुचविले होते. त्या अधारावर मूलद्रव्याचे असे वर्गीकरण करणारा डोबेरायर (१८२९) हा पहिला शास्त्रज्ञ होय. त्याने रासायनिक गुणधर्मात साम्य असलेल्या तीन मूलद्रव्यांचा एक गट, याप्रमाणे काही विशिष्ट

मू लद्रव्यांचे वर्गीकरण केले. त्या गटांना त्याने त्रिके (Triads) असे नाव दिले. न्यूलॅन्डसने अष्टके ( Newlands octet )

न्यूलॅन्डसने (१८६४) अणुभारांकांच्या चढत्या क्रमाने मूलद्रव्यांची मांडणी केली. संगीतातील अष्टकांप्रमाणे प्रत्येक आठव्या मूलद्रव्याचे गुणधर्म पहिल्या मूलद्रव्या प्रमाणे असल्याचे त्याला आढळले.
मेंड्लिफचा आवर्ती नियम (Mendeleef’s periodic low );-
मेंडलिफने (१८६९) अणुभारांकाच्या चढत्या क्रमाने मूलद्रव्यांची मांडणी केली. तेव्हा मूलद्रव्यांचे गुणधर्म त्यांच्या अणुभारांकांचे आवृत्तीफल आहेत असे त्याला दिसून आले. मेंडलिफने तयार केलेल्या सारणीलाच मेंडलिफची आवर्तसारणी म्हणतात. मेंडलिफची सुधारीत आवर्तसारणी वैशिष्ट्ये
उभे आठ स्तंभ – गण
सात आडव्या ओळी – आवर्तने ( Periods)
मेंडलिफने आपल्या आवर्तसारणीमध्ये अज्ञान मूलद्रव्यांच्या तीन जागा रिक्त सोडल्या होत्या आणि त्यांच्या गुणधर्मासंबंधी भाकित केले होते. त्या तीन मूलद्रव्यांना शोध लावल्यानंतर दिलेली नावे.

इका बोरॉन ला – स्कॅडिअम इका ऍल्युमिनिअमला गॅलिअम इका सिलिकॉनला जर्मेनिअम मेंडलिफच्या आवर्तसारणीतील त्रुटी;- १) समान रासायनिक गुणधर्म असलेली मूलद्रव्ये ही भिन्न गणात. तर काही भिन्न गुणधर्म असलेली मूलद्रव्ये एकाच गणात आल्याचे आढळले. उदा. – अणुभारांक- ऑरगॉन ४० व पोटॅशिअम ३९ २) नंतर शोध लागलेल्या समस्थानिकांना मेंडलिफच्या मूळ आवर्तसारणीमध्ये स्वतंत्र स्थान देता येत नाही. आधुनिक आवर्तसारणी

अणूअंक – केंद्रकातील प्रोटॉन/ केंद्रकाभोवती फिरणा-या इलेक्ट्रॉनच्या संख्येइतका असतो असे मोस्ले याने दाखवले. त्यांनी असेही सुचविले की मूलद्रव्यांच्या अणूभारांकापेक्षा अणूअंक हाच मूलद्र्व्याचा पायाभुत गुणविशेष आहे.
मूलद्रव्यांचे गुणधर्म त्यांच्या अणुअंकाचे आवृत्तीफल आहेत.
आधुनिक आवर्तसारणीलाच दीर्घश्रेणी आवर्तसारणी असे म्हणतात.
आधुनिक आवर्तसारणीलाच मूलद्रव्यांची मांडणी त्यांच्या अणुक्रमांकाच्या चढत्या क्रमाने केलेली आहे की ज्यामुळे समान गुणधर्म असलेली मूलद्रव्य एकाच स्तंभात येतात. यात उभे अठरा स्तंभ असून त्यांना गण म्हणतात. सात आडव्या ओळी असून त्यांना आवर्तने असे म्हणतात.

१) पहिल्या आवर्तनात दोनच मुलद्रव्ये आहेत. २) दुस-या व तिस-या आवर्तनांना लघु आवर्तने असे म्हणतात. यात प्रत्येकी आठ मूलद्रव्य आहेत. ३) चौथे व पाचवे ही दोनही आवर्तने असून त्या प्रत्येकात अठरा मूलद्रव्ये आहेत. ४) सहावे आवर्तन हे सर्वात प्रदीर्घ आवर्तन असून त्यात एकूण ३२ मूलद्रव्य आहेत. ५) सातवे आवर्तन अपूर्ण असून त्यात ८७ ते १०९ अणुअंक असलेली २३ मुलद्रव्य आहेत. दीर्घ श्रेणीच्या आवर्तसारणीची प्रमुख वैशिष्ट्ये ;- १) आवर्तसारणीतील मूलद्रव्यांचे स्थान त्यांच्या इलेक्ट्रॉन संरुपणाशी निगडीत आहे. २) प्रत्येक आवर्तनाची सुरुवात मूलद्रव्याच्या अणूतील नवीन कक्षेने होते. तर शून्य गणातील मूलद्रव्याचा पूर्ण भरलेल्या आवर्तनाचा शेवट होतो. आवर्तसारणीच्या आधारे मूलद्रव्याचे वर्गीकरण ;- अणुंच्या बाह्य कक्षा पूर्ण भरलेल्या असतील किंवा अपूर्ण असतील त्याचप्रमाणे त्यांचे चार प्रकारात वर्गीकरण करतात.

निष्क्रिय वायू मूलद्रव्ये – राजवायू
सामान्य मूलद्रव्ये
संक्रमक मूलद्रव्ये
आंतरसंक्रामक मूलद्रव्ये.

निष्क्रिय वायू मूलद्रव्य(राजवायू) :- बाह्यतम कक्षेसह सर्व कक्षा पूर्णतः भरलेल्या असतात. रासायनिक अभिक्रियेत भाग घेत नाहीत.
सामान्य मूलद्रव्ये;- ज्या मूलद्रव्यांच्या अणूमधील बाह्यतम कक्षेशिवाय अन्य सर्व कक्षा पूर्ण भरलेल्या असतात. अशी मूलद्रव्ये सामान्य मूलद्रव्य या प्रकारात मोडतात.
संक्रमक मूलद्रव्ये- ज्या मूलद्रव्यांच्या अणूंच्या शेवटच्या दोन कक्षा अपूर्ण असतात. त्यांना संक्रामक मूलद्रव्ये असे म्हणतात. ही मूलद्रव्ये परिवर्ती संयुजा दर्शवितात. त्यांच्यातील बहुसंख्य मूलद्रव्ये उत्प्रेरकाचे कार्य करतात.
आंतरसंक्रामक मूलद्र्व्ये;- ज्या मूलद्रव्यात अणुंच्या शेवटच्या तीन कक्षा अपूर्ण असतात. त्यांना आंतरसंक्रामक मूलद्रव्ये असे म्हणतात. लॅथॅनाइड व ऑक्सिनाईड मालिकेतील मूलद्रव्यांचा या गटात सामावेश होतो. आवर्तसारणीच्या तळाशी त्यांना स्वतंत्र स्थान देण्यात आले आहे.

तिस-या आवर्तनातील मूलद्रव्ये – Na, Mg, Al, Si, P, S,Ar 1) इलेक्ट्रॉन संरुपण – तिस-या कक्षेत सोडिअम पासून इलेक्ट्रॉन भरण्यास सुरुवात होऊन ऑरगॉनमध्ये ती कक्षा पूर्ण भरते. 2) Na पासून Si पर्यंत संयुजा वाढते. Si पासून Ar पर्यंत संयुजा कमी होत जाते. 3) धातूगण – एकाच आवर्तनात डावीकडून उजवीकडे धातू गण कमी कमी होत जातो आणि अधातू गण वाढत जातो. 4) डावीकडून उजवीकडे मुलद्र्व्याचा क्षपणक गुणधर्म कमी कमी होत जातो. तर ऑक्सिडीकारक गुणधर्म वाढत जातो. धातू आणि त्यांची संयुगे

तांबे (cupper);- संज्ञा Cu – (लॅटिन – cuprum)

अणूअंक-२९, अणुभारांक -६३.५, इलेक्ट्रॉन संरुपण (२,८, १८,१) किंवा (२,८,१७,२)
संयुजा – १ किंवा २, तांब्याची धातूके -१) कॉपर पायराईट किंवा कॅल्पोपायराइट (CufeS2 ) २) क्युप्राइट (CuZO) ३)कॉपर ग्लास किंवा कॅल्फोसाइट( Cu2S )

उपयोग – १. भांडी व विद्युत वाहक तार तयार करण्यासाठी , २) नाणी तयार करण्यासाठी ३) विद्युत विलेपणासाठी ४) उत्प्रेरक म्हणून तांब्याची संयुगे – १. कॉपर सल्फेट ( मोरचूद – Blue Vitriol – CuSo45H2O) उपयोग – १. बुरशीनाशक म्हणून बोर्डो मिश्रणात वापर, २. औषधात व प्रयोगशाळेत उपयोग. तांब्याची संमिश्रे
नाव घटक वैशिष्ट्ये उपयोग
१) पितळ ६० ते ९०% तांबे ४० ते १०% जस्त गंजरोधक, कठीण धातूची भांडी, पाईप, काड्तुसाचे ओतकाम सहजगत्या करता येते. साचे व संघननी नलिका तयार करण्यासाठी
२) ब्राँझ ८० ते ९०% तांबे १९ ते १०% कथिल गंजरोधक व कठीण, गोठताना प्रसरण पावते. पुतळे, पदके, भांडी आणि नाणी तयार करण्यासाठी तसेच बेअरिंग व जहाजांच्या बांधणीत उपयोगी पडते.
३) जर्मन ५०% तांबे सिल्वर २५% जस्त २५% निकेल उच्च प्रतीचे विद्युतरोधक विद्युत शेगड्या व विविध प्रकारचे विद्युत रोधक तयार करण्यासाठी
४) बेल मेटल ७८% तांबे २२% कथिल नाद जनकता घंटा व तासाच्या थाळ्या बनविण्यासाठी
५) गन मेटल ८८% तांबे १०% कथिल २% जस्त गंजरोधक असते. बंदुकीच्या नळ्या व बॉयरलचे सुटे भाग बनविण्यासाठी
६) ऍल्युमिनिअम ब्राँझ तांबे व ऍल्युमिनिअम

चांदी (Silver) – संज्ञा – Ag

अणूअंक – ४७, अणुभारांक १०७.३७ इलेक्ट्रॉन संरुपण – (२,८,१,१८,१८,१)
संयुजा – १

धातुके – १. सिव्हर ग्लान्स किंवा अर्जेंटाइट (Ag2S) २. हॉर्न सिल्व्हर ( Agcl )

चांदी संयुक्त स्थितीत आणि मुक्त स्थितीतही आढ्ळ्ते.

उपयोग १. दागिने, २. उच्च दर्जाचा विद्युत वाहक सिल्व्हर नायट्रेट – साठविण्यासाठी अंबर रंगाच्या बाटल्या वापरतात. याचा उपयोग १. नाक, कान आणि डोळे यांच्यासाठी रोगाणुरोधक म्हणून, २. विद्युत विलेपणासाठी, ३. छायाचित्रणात ४. पुसली न जाणारी शाई तयार करण्यासाठी ५. प्रयोग शाळेत अभिकारक म्हणून वापरता. C. शिसे –

संज्ञा – pb, अणुअंक ८२, अणुभारांक – २०७ , इलेक्ट्रॉन संरुपण ( २,८,१८,३२,१८,४)
संयुजा २ आणि ४ धातूके – प्रमुख गॅलेना (Pbs)
अन्य – १) ऍग्लिसाइट (Pbso4) २) सीरूसाइट (Pbco3)

उपयोग – १. मुद्रण – धातू तयार करण्यासाठी, २. दारूगोळा तयार करण्यासाठी, ३. तारायंत्र आणि टेलिफोन यांच्या केबल तयार करण्यासाठी ४. किरणोत्सारी द्रव्यांतून निघणा-या प्रारणांपासून संरक्षक ढाल करण्यासाठी ५. डाग देण्याचा धातू ( Solder) आणि सहज वितळणारी संमिश्रे तयार करण्यासाठी शिशाची संयुगे. – अ) लेड मोनॉक्साईड (लिथार्ज Litharge) PbO – उपयोग १. चिनी मातीच्या भांड्यांना झिलई देण्यासाठी २. फ्लिंट ग्लास तयार करण्यासाठी ३. रंग आणि रोगण (Vrnish) तयार करण्यासाठी, ४. शिशाचे क्षार तयार करण्यासाठी ब) लेड नायट्रेट pb(No3)2 उपयोग - १. कापड रंगवितांना व छपाई करताना ( कॅ लिको प्रिटिंग ) रंगबंधक म्हणून २. लेड क्रोमेट व शिशाचे इतर क्षार करण्यासाठी ३. स्फोटक द्रव्य तयार करण्यासाठी D. लोखंड

संज्ञा – Fe, लॅटिन Ferrum, अणुभारांक – ५५.८४, अणूक्रमांक – २६
इलेक्ट्रॉन संरुपण – (२,८,१४,२) ,संयुजा- २ किंवा ४
उल्कांमध्ये हा धातू सापडल्यामुळे प्राचीन लोक या धातूला स्वर्गातील धातू म्हणून मानत असत.
धातूके – मॅग्नेटाईट (Fe3O4 फेरोसोफेरिक ऑक्साइड) ,हेमेटाइट ( Fe2O3) ,लिमोनाईट ( 2Fe2O3, 3H2O) ,आयर्न पायराइट ( FeS2) आणि कॉपर पायरायटस ( CuFeS2)
झोतभट्टीमध्ये (Blast Furnace) क्षपण पध्दतीने धातुकापासून लोखंड निष्कर्षण करतात.
इ. स. १३५० मध्ये जर्मनीमधे झोतभट्टीचा प्रथमच उपयोग करण्यात आला.

लोखंडाचा प्रकार कार्बनचे प्रमाण विलय बिंदू शुध्दता उपयोग
ओतीव ०.५ ते ४.२ १२०००C अशुध्द नळ, कठडे, वजने, यंत्राचे अवजड भाग
घडीव ( नरम ) जास्तीत जास्त ०.०३५ १५०००C सर्वात शुध्द साखळ्या, नट,बोल्ट,तार, खिळे इ.
पोलाद ०.०२५ ते १.५ १२०० ते १५०००C एक संमिश्र

· बेसिमर भट्टीचा उपयोग करून ओतीव लोखंडापासून पोलाद तयार करतात.
· ओतीव लोखंडापासून पोलाद मिळविण्यासाठी विवृत्त भट्टी पध्दतीचाही उपयोग करतात.

संमिश्र पोलाद
पोलाद प्रकार घटक वैशिष्ट्ये उपयोग
१. स्टेनलेस स्टील ७३% लोह १८% क्रोमिअम १% कार्बन ८% निकेल गंजत नाही तीक्ष्ण हत्यारे, भांडी, अवजारे, वाहनांचे सुटे भाग, दुध डेअरीतील यंत्रे यासाठी
२. टंगस्टन ९४% लोह ५% टंगस्टन अति कठिण असते, धारदार बनविता येते. कठिण वस्तू जलद कापण्याच्या हत्यारांसाठी
३. मँगनीज स्टील लोह व लक्षणीय प्रमाणात मँगनिज अत्यंत टणक खडकांना छिद्रे पाडण्याच्या हत्यारांसाठी
४. क्रोम स्टील लोह व लक्षणीय प्रमाणात क्रोमिअम कठीण व टणक बॉल बेअरिंग, रोलर्स, बोअरिंग यंत्रे, स्वयंचलित वाहनांचे सुटे भाग यांसाठी उपयुक्त

E) जस्त ( Zinc);-

संज्ञा – Zn, अणुभारांक – ६५.४, अणुक्रमांक -३०
इलेक्ट्रॉन संरुपण – (२,८,१८,२ ), संयुजा – २
प्राचीन काळी जस्ताला यशदा म्हणत असत.
धातुके – कॅलॅमिन (ZnCo3 ), झिंक ब्लेंड (Zns), झिंकाइट (Zno) इ.

जस्ताचे निष्कर्षण – १) क्षपण पध्दती २) विद्युत अपघटन पध्दती गुणधर्म; - १) जस्त हा निळसर पांढरा धातू आहे. २) नेहमीच्या तापमानाला जस्त ठिसूळ असतो. ३) १०००C ते १५००C वर्धनीय तंतूक्षम. ४) २०००C पेक्षा अधिक ठिसूळ ५) द्रावणांक (M.P.)-४२९.४०C ६) उत्कलनबिंदू (B.P.) ९३००C आहे. उपयोग १) लोखंड व पोलाद गंजू नये म्हणून त्याच्यावर लेप देण्यासाठी (Galavanizing) प्रामुख्याने जस्ताचा उपयोग केला जातो. २) डॅनिअलचा विद्युत घट, लेक्लांशेचा विद्युत घट आणि कोरडा विद्युत घट. या घटांमध्ये जस्ताचा इलेक्ट्रॉड म्हणून उपयोग करतात. प्रयोग शाळेत हायड्रोजन वायू तयार करण्यासाठी दाणेदार जस्ताचा उपयोग करतात. ३) जस्ताचा क्षपण म्हणून उपयोग होतो. ४) पितळ (जस्त आणि तांबे), जर्मन सिल्व्हर (जस्त, तांबे आणि निकेल)इ. संमिश्रे तयार करण्यासाठी. ५) चांदी आणि सोने यांच्या निष्कर्षण प्रक्रियेत जस्त वापरतात. F) पारा ; -

लॅटिन नाव – Hydrargyrm,संज्ञा Hg, अणुभारांक -२००.६, अणुक्रमांक -८०
इलेक्ट्रॉन संरुपण –(२,८,१८,३२,८,२) संयुजा – १किंवा २
या धातुला ऍरिस्टॉटलने क्विक सिल्व्हर असे म्हटले.
धातुके – सिन्नाबार (Hgs) मरक्युरीक सल्फाईड.

गुणधर्म -१) द्रवरुप धातु २) रुपेरी पांढरा ३) घनता १३.६ g/Cm३ ४) विद्युत व उष्णता यांचा सुसंवाहक आहे.

उत्कलन बिंदू (B.P.) -३५७०C, गोठणबिंदू (F.P.) -३९०C
पा-याची वाफ विषारी असते.

उपयोग – १) हवादाबमापी आणि तापमापीमध्ये पा-याचा उपयोग करतात. २) पा-याच्या बाष्पदीपात त्याचा उपयोग करतात. ३) पा-याच्या काही संयुगांचा उपयोग औषधांमध्ये करतात.(मकरध्वज औषध) G) सोडिअम ;-

संज्ञा –Na, अणुभारांक -२३, अणुक्रमांक -११, संयुजा-१, इलेक्ट्रॉन संरुपण- ( २,८,१)
सोडिअमची दैनंदिन वापरातील संयुगे मीठ, वॉशिंग सोडा, खाण्याचा सोडा इ.
१८०७ मध्ये सर हॅप्रे डेव्हीने प्रथमच सोडिअम धातू मुक्त स्थितीत मिळविला.
निसर्गात मुक्त स्थितीत आढळत नाही, कारण अतिक्रियाशील असतो.
संयुगे – साधे मीठ Nacl, चिली सॉल्टपीटर – NaNo3, सोडिअम कार्बोनेट – Na2Co3, , बोरॅक्स – टाकणखार – Na2B4O7, सोडिअम सल्फेट – Na2 So4
द्रवणांक 804०C आहे. त्याचा द्रवणांक सुमारे ६०० अंश सेल्सिअस पर्यंत कमी करण्यासाठी त्यामध्ये कॅल्शिअम क्लोराइड मिसळतात. या द्रावणाचे विद्युत अपघटनाने हा धातू मिळवितात. या पध्दतीला डाऊन्स सेक पध्दती म्हणतात.
वितळलेल्या कॉस्टिक सोड्याचे विद्युत अपघटन करुनही सोडिअम धातुचे निष्कर्षण करता येते. याला कासनेरची पध्दती म्हणतात.

उपयोग ;- १) सोडिअम बाष्प दीपांमध्ये सोडिअमचा उपयोग करतात. २) सोडिअम पारद संमिश्राचा क्षपणक म्हणून उपयोग करतात. ३) उच्च तापमानदर्शक तापमापीमध्ये त्याचा उपयोग होतो. ४) सोडिअम पेरॉक्साइड, सोडिअम सायनाइड आदी संयुगे तयार करण्यासाठी ५) सुती कापडाच्या रेशमीकरणासाठी सोडिअम हायड्रोक्साईड वापरतात. H) मॅग्नेशिअम ;-

संज्ञा- Mg अणुभारांक –२४.३, अणुक्रमांक -१२
इलेक्ट्रॉन संरुपण – (२,८,२ ), संयुजा – २ दिवाळीत शुभ्रोष्ण ज्योतीने जळणारी मॅजिक वायर म्हणजेच मॅग्नेशिअम धातूच होय.
मुक्त स्थितीत आढळत नाही.
संयुगे – मॅग्नेसाइट MgCo3 -, डोमालाईट- CaCo3 MgCo3 , कार्नेलाईट Kck3 MgCl2 6H2O, इप्सम सॉल्ट MgSo4 7H2O
द्रवणांक ( M.P.)-650०C, उत्कलनबिंदू(B.P.)1107 ०C

उपयोग ;- १) क्षणदीप्ती छायाचित्रणात (Flash Photography) मॅग्नेशिअमचा उपयोग करतात. २) शोभेच्या दारुत त्याचा उपयोग करतात. ३) मॅग्नेलिअमसारखी ( मॅग्नेशिअम आणि ऍल्युमिनिअम यांचे संमिश्र) संमिश्रे तयार करण्यासाठी त्याचा उपयोग करतात. विमाने, मोटारी यांचे सुटे भाग करण्यासाठी. ४) थाईमाइट मिश्रण ( फेरिक ऑक्साइड आणि ऍल्युमिनिअमची पूड) जोड कामासाठी वापरतात. ५) धातूंच्या निष्कर्षणात मॅग्नेशिअमचा क्षपणक म्हणून उपयोग होतो. I) ऍल्युमिनिअम ;-

संज्ञा- Al, अणुभारांक –26.98, अणुक्रमांक -13
इलेक्ट्रॉन संरुपण – (२,८,३ ), संयुजा – 3
वोलहरने १८२७मध्ये प्रथमच ऍल्युमिनिअमचे निष्कर्षण केले.
भूकवचात ७.३% आढळतो.

क. ऑक्साइड – बॉक्साइट (Al2O3, 2H2O ), कोरंडम, माणिक, रत्ने इ. ख. सिलिकेट – फेल्सपार(Kalsi 3 O8), अभ्रक, केओलिन, चिकणमाती इ. ग. फ्लोराइड – क्रायोलाइट (Alf3, 3Naf) इ.

बॉक्साइटच्या शुध्दीकरणाच्या पध्दतीलाच बेयरची पध्दती (Bayer’s Process)

उपयोग ;- १) घरातील भांडी, विमानांचे भाग, फोटोफ्रेम इ. साठी २) चॉकलेट, सिगारेट आदी वस्तुंच्या आवरणासाठी ऍल्युमिनिअमचा वर्खाचा उपयोग होतो. ३) ऍल्युमिनिअमच्या तारा विद्युत वाहक म्हणून उपयोगी पडतात. ४) क्षणदीप्ती छायाचित्रणात त्याचा उपयोग होतो. ५) ऍल्युमिनिअमची पूड जवसात तेलात मिसळून रुपेरी रंग म्हणून वापरतात. ६) मॅग्नेलिअम (Al आणि Mg ) ऍल्युमिनिअम ब्राँझ (Al आणि Cu )आणि ड्युरॅल्युमिन (Al, Cu आणि Mg) यासारखी संमिश्रे तयार करण्यासाठी त्याचा उपयोग करतात.
ऍल्युमिनिअमची संमिश्रे घटक वैशिष्ट्ये वैशिष्ट्ये उपयोग
१) ड्युरेल्युमिन 75 % Al 4% Cu 1% Mg & Mn वजनाला हलके व मजबूत आघात रोधक, वर्धनीय हवाई वाहने, मोटारी, स्वयंपाकाची भांडी, साचे, वजन पेण्याचे सामर्थ्य, भुयारी आगगाडी इ. साठी
२) ऍल्यूमिनिअम ब्रॉंझ ९०% ते ९६ %Cu २.३% ते १०.५% Al अल्प प्रमाणात लोखंड व कथिल उच्च प्रतीची तन्यता, कठीणपणा, आघात रोधकता असून रसायने व समुद्राचे पाणी यांचा परिणाम नाही. रंग व शाईमध्ये तसेच वर्णकामध्ये
३) मॅग्नेलिअम ९०% Al १०%Mg वजनाला हलके, मजबूत व गंज रोधक शास्त्रिय तराजूच्या दांड्यात, घरगुती उपकरणे, हवाई वाहने
४) अल्निको संमिश्र मुख्य घटक Al व कार्बन मोनॉक्साईड निकेल चुंबकीय गुणधर्म असतो. उत्तम टिकाऊ, चुंबक तयार करण्यासाठी

अधातू १) फॉस्फरस (phosphorus) –

संज्ञा – P,रेणुसूत्र- P4 अणुभार -३१, अणुअंक – १५, इलेक्ट्रॉन संरुपण – (२,८,५), संयुजा – ३ आणि ५
फॉस्फरसचा शोध १६७४ मध्ये जर्मन शास्त्रज्ञ ब्रॅंड ने लावला

फॉस्फरसची खनिजे- १. फोस्फोराईट Ca3 (Po4)2 २. फ्ल्यूर ऍपेटाईट 3Ca3(Po4)2 CaF2 ३. क्लोर ऍपेटाईट 3Ca3(Po4)3 Cacl2 ४. वेव्हेलाइट 4 AlPo4, 2Al (OH)3, 9H2O गुणधर्म – १. पिवळा फॉस्फरस अंधारात चकाकतो २. हवेत उघडा रारिल्यास पेट घेतो, (ज्वलनांक ३००C) त्यामुळे तो पाण्याखाली ठेवतात ३. उष्णतेने पिवळ्या फॉस्फरची वाफ होऊन तिचे सावकाश ऑक्सिडीकरण होते. आणि शीत ज्योत दिसते या ज्योतीत आगकाडी धरल्यास पेट घेत नाही. ४. शुध्द फॉस्फरसचा रंग पांढरा असतो,तर अशुध्द फॉस्फरसचा रंग पिवळा असतो. ५. पिवळा फॉस्फरसचा पाण्यातील विलय बिंदू ४४०C इतका असतो. उपयोग – १. आगकाडी उद्योगात २. फॉस्फरस ब्राँझ हे संमिश्र तयार करण्यासाठी, ३. स्मोक बाँम्ब, शोभेचे दारूकाम इ. च्या उत्पादनात, ४. उंदरांसाठी विष म्हणून उपयोगी पडणारे झिंक फॉस्फाइड तयार करण्यासाठी, ५. फॉस्फरस ट्रायक्लोराईड आणी फॉस्फरस पेंटा क्लोराईड तयार करण्यासाठी फॉस्फरस पेंटाऑक्साईड (P2O5) – उपयोग – १. निर्जलक पदार्थ म्हणून उपयोग करतात, २. वायू कोरडे करण्यासाठी, ३. फॉस्फोरिक ऍसिड तयार करण्यासाठी. २) गंधक

संज्ञा – S रेणुसुत्र – S8 , अणुभारांक – ३२, अणुअंक – १६, इलेक्ट्रॉन संरुपण (२,८,६)
संयुजा – २,४ आणि ६
गंधकमुक्त तसेच संयुक्त स्थितीत आढळते
संयुक्त स्थितीत – आयर्न पायराइट (FeS2 ) , झिंक ब्लेंड ( Zns) , गॅलेना ( Pbs ) , कॉपर पायराइट ( CuFeS2) , कीझेराइट (MgSo4, H2o)
प्राणी आणि वनस्पतीतून मिळणा-या काही पदार्थातही गंधक आढळते. उदा – अंडी, केस, कांदा, लसूण, पेट्रोलिअम वगैरे.
गंधक निष्कर्षणासाठी फ्राश पध्दती (Frasch process ) वापरतात.

उपयोग – १. गंधकाम्ल ( सल्फ्युरिक ऍसिड ) हे गंधकापासून मिळणारे महत्वाचे उत्पादन आहे. २. सल्फर डायऑक्साइड व कार्बन डायऑक्साइड यांच्या निर्मितीसाठी. ३. औषधी उपयोगाची कार्बनी संयुगे तयार करण्यासाठी ४. किटकनाशके तयार करण्यासाठी ५. बंदुकीची दारू, स्फोटकद्रव्ये यामध्ये वापरतात ६. रबराचे व्हल्सनायझेशन ( Vulcanisation ) करण्यासाठी हायड्रोजन सल्फाइड (H2S)

हायड्रोजन सल्फाइड वायू तयार करण्यासाठी किपच्या उपकरणाचा किपच्या उपकरणाचा उपयोग करतात.
H2S हा रंगहीन असून त्याला नकोसा वाटणारा, सडक्या अंड्यासारखा वास असतो. तो हवेपेक्षा जड असून पाण्यात अल्प प्रमाणात द्रावणीय आहे.

उपयोग – १. धातूची धन मूलके ओळखण्यासाठी, २. क्षपणक म्हणून उपयोग होतो. सल्फरडाय ऑक्साइड So2 , सल्फर ट्राय ऑक्साइड So3 यांचा उपयोग सल्फ्युरिक ऍसिडच्या उत्पादनासाठी होतो. सल्फ्युरिक ऍसिडला ( H2So4) रसायनांचा राजा म्हणतात. उपयोग- १. साखर, कृत्रिम धागे इ. विरंजनासाठी २. कागद उद्योगात उपयोगी पडणा-या कॅल्शिअम बाय सल्फाइट सारखी संयुगे तयार करण्यासाठी ३. द्रवरूप सल्फर डायऑक्साइड पेट्रोलिअम शुध्दीकरणासाठी. सल्फ्यूरिक ऍसिडचे उपयोग (H2So4)

अमोनिअम सल्फेट, सुपर फोस्फेट यासारख्या खतांच्या उत्पादनात
रंग, प्लॅस्टिक, रेयॉन इ. उत्पादनात
कागद आणि कापड उद्योगात.
विद्युत संचायकात (Lead Accumulator)
प्रयोगशाळेत अभिकारक म्हणून
सल्फेट क्षार, हायड्रोक्लोरिक ऍसिड, नायट्रिक ऍसिड इ. निर्मितीमध्ये
पेट्रोलिअमच्या शुध्दीकरणात असंतृप्त संयुगे वेगळी करण्यासाठी

३) कार्बन (C)

संज्ञा – C, अणुअंक – ६ , इलेक्ट्रॉन संरुपण – (२,४), संयुजा – ४
निसर्गात विस्तृत प्रमाणावर कार्बन विखुरलेला आहे. मुक्त स्थितीत तो हिरा आणि ग्रॅफाईट या रूपात आढळतो
संयुक्त – Co2, वातावरणात – ०.०३%
चुनखडी ( लाइमस्टोन CaCo3), डोलोमाईट ( CaCo3, Mgco3) , मॅग्नेसाईट ( MgCo3)
कार्बन हा वनस्पती आणि प्राणी यांचा महत्वाचा घटक असून तो कार्बोहायड्रेट आणि प्रोटीन या संयुगाच्या स्वरूपात असतो.

कार्बन स्फटिक रूपे अस्फ्टिक रूपे १. हिरा लोणारी कोळसा २. ग्रॅफाइट काजळी, कोक (टीप – आता ही सूक्ष्म अशा ग्रॅफाइटचीच बनलेली आहेत असे मानतात. ) १. हिरा – हिरा हे कार्बनचे सर्वात शुध्द रूप होय. तो पारदर्शक असून सर्वात कठीण नैसर्गिक पदार्थ आहे. त्याचा अपवर्तनांक (२.४२) सर्वात जास्त आहे. त्याची घनता ३.१५ g/cm3 आहे. द्रवणांक ३९३० अंश सेल्सिअस पेक्षा जास्त आहे. उपयोग- १. हि-याचा रत्न म्हणून उपयोग होतो. २. ओढून तारा तयार करण्यासाठी ३. काळ्या अशुध्द हि-याचा उपयोग कापण्याची हत्यारे आणि पदार्थ घासण्यासाठी होतो. २. ग्रॅफाइट – ग्रॅफाइट हा धातूसारखी चकाकी असलेला गडद करड्या रंगाचा स्थायू पदार्थ आहे. तो अपारदर्शक आहे. तो मउ असून थरांनी बनलेला असतो. घनता २.२५ g/cm3 आहे. कागदावर ओढल्यास त्याच्या काळ्या खुणा उमटतात. ग्रॅफाइट अधातू असूनही विद्युत सुसंवाहक आहे. उपयोग – १. शिसपेन्सिल तयार करण्यासाठी २. उच्च तापमानाला वंगण म्हणून ३. रंगामध्ये रंगद्रव्य म्हणून ४. अणुभट्टीमध्ये युरेनिअमचे रूळ साठविण्यासाठी १. कार्बन मोनॉक्साईड ( Co) – उपयोग – १. कार्बन मोनॉक्साईड आणि हायड्रोजन यांचे मिश्रण म्हणजेच वॉटर गॅस होय. त्याचा उपयोग इंधन म्हणून तसेच धातूशास्त्रात क्षपणक म्हणून होतो. २. कार्बन मोनॉक्साईड आणि नायट्रोजन यांचे मिश्रण (Co+N2) म्हणजे प्रोड्यूसर गॅस होय. याचाही इंधन म्हणून उपयोग होतो. ३. कार्बोनिल क्लोराइडला फॉस्जिन असे म्हणतात. त्याचा उपयोग रंगाच्या कारखान्यात तसेच युध्दामध्ये विषारी वायू ( Chemical war ) म्हणून उपयोग करतात २. कार्बनडायऑक्साईड (Co2)- वातावरणामध्ये आढळतो. ज्वलन, श्वसन आणि किण्वन (Fermentation) या क्रियांमध्ये तयार होते. उपयोग १. धुण्याचा सोडा (NaCO3 ) आणि सोडिअम बायकार्बोनेट (NaHCO3) यांच्या उत्पादनात २. वायुमिश्रित जल (Aerated water ) तयार करण्यासाठी ३. अग्निशामक म्हणून ४. स्थायूरूप कार्बन डायऑक्साईड ( शुष्क बर्फ ) अन्नपदार्थाचा साठा व त्यांची वाहतूक यामध्ये शीतक म्हणून उपयोगी पडतो

मिथेनला मार्श गॅस ( Marsh Gas ) असेही म्हणतात. कारण दलदलीच्या भूभागात (Marshy Land) वनस्पतीच्या अपघटनाने नैसर्गिकरित्या तो तयार होतो. तो कोलगॅसमध्ये (५० ते ९७% ) आढळतो. पेट्रोलिअमच्या भंजन प्रक्रियेतही ( Cracking Process) त्याचे उपउत्पादन होते. गोबर गॅस आणि स्यूएज गॅस (Sewage Gas ) यांच्यामध्येही तो प्रमुख घटक म्हणून आढळतो.

उपयोग- १. गोबर गॅस आणि नॅचरल गॅसच्या रूपात मिथेनचा दीप्तीदायी (Illuminant) घरगुती इंधन म्हणून. २. ऊर्जानिर्मिती केंद्रामध्ये इंधन म्हणून, ३. हायड्रोजनच्या उत्पादनासाठी, ४. काजळी,कार्बन ब्लॅक तयार करण्यासाठी. इथिलीनचे उपयोग १. ऑक्सि – इथिलिन ज्योत, २. कृत्रिम रीतीने फळे पिकविण्यासाठी, ३. पॉलिथिन पिशव्या, प्लॅस्टिकचे कापड, नळ, तारा वगैरे तयार करण्यासाठी लागणा-या पॉलिथिन प्लॅस्टिकच्या उत्पादनासाठी उपयोग करतात. बेंझिनचे उपयोग (C6H6) – १. ड्रायक्लिनिंगसाठी, २. पेट्रोल तुटवड्यांच्या काळात मोटारच्या इंधनातील घटक म्हणून उपयोग.

लोणारी कोळसा – मर्यादित हवेत लाकडाचे ज्वलन करून लोणारी कोळसा तयार करतात. त्याचा उपयोग पाणी शुध्दी करणासाठी होतो.
प्राणिज कोळसा – मर्यादित हवेत हाडांचे ज्वलन करून तयार करतात, याचा उपयोग जलशुध्दीकरण व उद्योगात होतो.

कोळसा प्रकार कार्बनचे प्रमाण
पीट ३०- ५०%
लिग्नाईट ६५-७५%
बिटूमिनस ७५-९०%
अँथ्रासाईट ९०-९५%
रंग धातूच्या ऑक्साइड्स
१) हिरवा क्रोमिअम ऑक्साइड किंवा फेरस ऑक्साइड
२) लाल क्युप्रस ऑक्साइड
३) निळा कोबाल्ट ऑक्साइड
४) पिवळा अँटिमनी सल्फाइड
५) जांभळा मँगनीज डायऑक्साइड
६) अपारदर्शक / दुधी टिन ऑक्साइड किंवा कॅल्शिअम फॉस्फेट

विशेष प्रकारच्या काचा ः- १) सुरक्षा काच- अ. चिवट काच – चिवट काच मोटारीच्या काचा बनविण्यासाठी वापरतात आ. स्तरीत काच – काचेच्या स्तरांमध्ये व्हायनिल प्लॅस्टिकचे पातळ पापुद्रे घालून ते उच्च दाबाखाली तापवून स्तरीत काच तयार करतात. ही काच आघात झाला असता तडकते पण तुकडे उडत नाहीत. उपयोग- १. मोटारीच्या काचा बनविण्यासाठी २. स्तरीत काचेच्या स्तरांची संख्या वाढविली म्हणजे तयार होणारी काच पिस्तुलाच्या गोळीला सुध्दा अभेद होते. २) तंतूकाच –

या काचेत उष्णता आणि विद्युतरोध्क गुणधर्म आहेत.

उपयोग – बोटीचे सुकाणू, मोटारीचे ढाचे आणि शिरस्त्राणे (Helmets) बनविण्यासाठी वापरतात कारण या प्रकारच्या काचेत पोलादासारखी ताकद असते. ३) काच विटा (Glass Bricks)-

काचेपासून पोकळ विटा बनवितात. वातानुकूलित घरांच्या बांधकामासाठी अशा विटा योग्य असतात.

४) संकोचित काच-

ही विशेष प्रकारची बोरोसिलिकेट काच असून १००० अंश सेल्सिअस तापमानावर काच वापरावयाची असली म्हणजे तिचा उपयोग करतात.

हवा हवा हे ऑक्सिजन, नायट्रोजन, कार्बनडाय ऑक्साइड, पाण्याची वाफ व काही दुर्मिळ वायूंचे मिश्रण आहे. हवेचे घटक टक्केवारी (%) नायट्रोजन ७८.३ ऑक्सिज २०.९९ कार्बनडाय ऑक्साइड ०.०३ ऑरगॉन ०.९४ हायड्रोजन, मिथेन, निऑन, हिलिअम ०.०१ पाणी

पाणी (H2O) हे एक संयुग आहे. पृथ्वीचा सुमारे ३/४ भाग (७१%) हा पाण्याने व्यापलेला आहे.
हेन्री कॅव्हेडिंश (१७८१) या रसायन शास्त्रज्ञाने १ भाग ऑक्सिजन व २ भाग हायड्रोजन एकत्र करून प्रयोग शाळेत पाणी तयार केले आणि पाणी हे संयुग आहे हे सिध्द केले.

ऑक्सिजन

संज्ञा – O, अणुक्रमांक – ८
ऑक्सिजन हा हवेतील क्रियाशील भाग आहे. ऑक्सिजन श्वसनासाठी तसेच ज्वलनासाठी आवश्यक आहे.
ऑक्सिजन वायू प्रथम तयार केला – कार्ल शिल (१७७७)
ह्या वायूला ऑक्सिजन हे नाव दिले – ए. लाव्हासिए – (१७७७)
याने ऑक्सिजन पाण्यापासून वेगळा केला – जोसेफ प्रिस्टले – (१७७४)
पाण्यात ऑक्सिजन व हायड्रोजनचे वजनी प्रमाण – ८ः१
पृथ्वीच्या कवचात ऑक्सिजनचे प्रमाण – ५०% तर हवेत तेच प्रमाण – २१%

उपयोग १. शुध्द ऑक्सिजन आणि ऍसिटीलीन वायू एकत्र करून जी ज्योत मिळते ती ज्योत – ऑक्सिऍसिटीलीन ज्योत (३०००० C) २. ऑक्सिजन आणि हायड्रोजन यांच्या मिश्रणातून तयार केलेले ज्योतीचे तापमान २८०००C असते. या ज्योती धातूंचे तुकडे जोडण्यासाठी व पत्रे कापण्यासाठी वापरतात. ३. अग्निबाणाच्या इंधनाच्या जलद ज्वलनासाठी द्रवरूप ऑक्सिजन वापरतात. ४. H2So4 ऍसिड बनविण्यासाठी ऑक्सिजन वापरतात. ५. ऑक्सिजन व नायट्रस ऑक्साइड यांचे मिश्रण भूल देण्यासाठी वापरतात. हायड्रोजन

संज्ञा – H, अणुक्रमांक -१
या वायूचा शोध लावला – हेन्री कॅव्हेंडीश (१७६६)
हा वायू सर्व मूलद्रव्यात हलका आहे. म्हणून हा वायू फुग्यांमध्ये शास्त्रीय उपकरणाद्वारे भरून अभ्यासासाठी हे फुगे अवकाशात तरंगत ठेवले जातात.
सूर्यावरील वातावरणात प्रामुख्याने हा वायू आढळतो
ज्वालामुखीतून जे वायू बाहेर पडतात. त्यात हायड्रोजन मुक्तावस्थेत आढळतो.
पाण्यामधे हायड्रोजचे वजनी प्रमाण – ११% असते.
कार्बन व हायड्रोजन यांची संयुगे या नावाने ओळखली जातात. – हायड्रोकार्बन्स

उपयोग – १. कोलगॅस, वॉटरगॅस व प्रोड्यूसर गॅस यांसारख्या वायूरूप इंधनाचा घटक असतो. २. खाद्यतेल, तुपासारखे पदार्थ घट्ट करण्यासाठी या वायूचा वापर करतात. ३. धातूंच्या ऑक्साइडपासून धातू मिळविण्यासाठी हायड्रोजन क्षपणक म्हणून वापरतात ४. ऑक्सिहायड्रोजन ज्योतीचा उपयोग धातूंचे पत्रे कापण्यासाठी होतो. नायट्रोजन

संज्ञा – N, अणुक्रमांक -७
डॅनिअल रूदरफोर्ड (१७७२) याने सर्वप्रथम हवेतून नायट्रोजन वायू वेगळा केला.
हवेतील प्रमुख घटक म्हणजे नायट्रोजन. याचे हवेतील आकारमान सुमारे ७८% आहे.
प्राणी व वनस्पती यांच्या वाढीसाठी नायट्रोजनची आवश्यकता असते.
निसर्गात जो नायट्रोजन आढळतो तो प्रामुख्याने सोडिअम नायट्रेट (NaNo3-चिली सॉल्ट पिटर) आणि पोटॅशिअम नायट्रेट (KNo3 – नायटर) या रूपांमध्ये आढळतो.

उपयोग- १. विद्युत दिव्यांमध्ये तंतूचे ऑक्सिडीकरण होऊ नये म्हणून त्यामध्ये नायट्रोजन व ऑरगॉन यांचे मिश्र्ण वापरतात. २. अमोनिया, नायट्रीक ऍसिड आणि खते तयार करण्यासाठी ३. उच्च तापमानाच्या तापमापीमध्ये याचा उपयोग करतात. ४. पोलाद कठीण करण्याच्या प्रक्रियेत नायट्रोजन वापरतात.

वातावरणातील नायट्रोजनचे नायट्रोजनच्या संयुगात रूपांतर होण्याच्या क्रियेला नायट्रोजनचे स्थिरीकरण म्हणतात.
नायट्रोजनच्या परिभ्रमणाला नायट्रोजनचे चक्र म्हणतात.

अमोनिया (NH3) जोसेफ प्रिस्टले (१७७४) यांनी हा वायू तयार केला

नायट्रोजन आणि हायड्रोजन यांच्यापासून कृत्रिमरित्या मोठ्या प्रमाणावर अमोनिया वायू तयार करण्याची पध्दत – हेबर पध्दत
हेबर यांना नोबेल पारितोषिक मिळाले – १९१८

उपयोग- १. धुण्याचा सोडा, सोडिअम बायकार्बोनेट, नायट्रीक ऍसिड इ. च्या उत्पादनात. २. अमोनिया सल्फेट डायामोनियम फॉस्फेट, यूरिया इ. खतांच्या उत्पादनात. ३. बर्फ तयार करण्याच्या कारखान्यात प्रशीतक (Refrigerent) म्हणून. ४. औषधात वापर. ५. बेशुध्द माणसाला शुध्दीवर आणण्याकरीता.

अमोनियम क्लोराइड (NH4Cl – नवसागर ) हे संयुग – तांबे आणि पितळांच्या भांड्यांना कल्हई करण्यासाठी , लेक्लाशेंच्या विद्युतघटात आणि निर्द्रव विद्युतघटात आणि औषधांमध्ये यांचा वापर करण्यात येतो.
अमोनियम नायट्रेट (NH4No3) गोठण मिश्रणातील एक घटक म्हणून वापरतात
अमोनियम कार्बोनेट (NH4Co3), स्मेलिंग सॉल्ट तयार करण्यासाठी, बेकिंग पावडरमध्ये, कापडउद्योगांमध्ये रंगबंधक म्हणून वापरतात.

इंधने (Fules) निरनिराळ्या उद्देश्यांसाठी वापरली जाणारी उष्णता ऊर्जा ज्या पदार्थांचे दहन केले असता निर्माण होते, अशा पदार्थांना इंधने म्हणतात. इंधनाचे प्रकार- १. नैसर्गिक वायू इंधने- नॅचरल गॅस – कोळसा किंवा पेट्रोलियम खाणीच्या प्रदेशात नॅचरल गॅस आढळतो. त्यात मुख्यतः सुमारे ९५% हायड्रोकार्बन असतात. हायड्रोकार्बनची घटना विविध प्रकारची असते. त्यात सुमारे ८० ते ९०% मिथेन, ६ ते १०% इथेन, ३ ते ५% प्रोपेन, १ ते २% ब्युटेन हे वायू असतात. तसेच त्यात थोड्या प्रमाणावर नायट्रोजन, कार्बन डायऑक्साइड, हायड्रोजन सल्फाइड आणि हेलिअम हेही वायू असतात. नॅचरल गॅस थंड करून व खनिज तेलाच्या भागशः उर्ध्वपतनाने ब्युटेन व इतर वायू वेगळे करता येतात. नंतर तो पोलादी नळकांड्यात भरतात. हल्ली नॅचरल गॅस अन्न शिजविणे, प्रकाश मिळविणे इ. साठी मोठ्या प्रमाणावर वापरला जातो. २. कृत्रिम वायू इंधने अ) कोल गॅस – दगडी कोळशाच्या भंजक उर्ध्वपातनाने कोल गॅस मिळविता येतो. तो मुख्यतः इंधन म्हणून वापरतात. तसेच प्रकाशासाठीही त्याचा उपयोग करतात. आ) ऑइल गॅस – केरोसीनचे भंजन करून ऑइल गॅस मिळवितात. केरोसीनचे मिथेन, इथेन, एथिलिन आणि हायड्रोजन यासारख्या वायूरूप हायड्रोकार्बनमध्ये रूपांतर होते. ऑइल गॅसचा प्रयोगशाळा आणि लघुउद्योगधंद्यांमध्ये उपयोग होतो. इ) पेट्रोल गॅस – पेट्रोलचे भंजन करून पेट्रोल गॅस मिळवितात. त्यात प्रोपेन, ब्युटेन, एथिलिन आणि ब्युटिलिन यासारखे हायड्रोकार्बन असतात. तो वायू प्रयोगशाळेत आणि घरगुती उपयोगासाठी इंधन म्हणून वापरतात. ई) वॉटर गॅस – वॉटर गॅस हे कार्बन मोनॉक्साइड वायू आणि हायड्रोजन वायू यांचे मिश्रण होय. त्यात ४५% कार्बन मोनॉक्साइड, ४५% हायड्रोजन आणि १०% अन्य वायू असे वैशिष्ट्यपूर्ण घटक असतात. सुमारे १४०० अंश सेल्सिअसला शुभ्रोष्ण कोक वरून पाण्याची वाफ जाऊ दिल्यास वॉटर गॅस तयार होतो. त्याचा इंधन म्हणून उपयोग होतो. शिवाय हायड्रोजन मिळविण्यासाठीही तो उपयोगी पडतो. वॉटर गॅस निळसर ज्योतीने जळत असल्यामुळे त्याला नील वायू (Blue gas) असेही म्हणतात उ) प्रोड्यूसर गॅस – हा वायू कार्बन आणि नायट्रोजन यांचे मिश्रण होय. त्यात ३०% कार्बन मोनॉक्साइड, ६०% नायट्रोजन आणि १०% अन्य वायू असे विशेष घटक असतात. रक्तोष्ण कोळशाच्या थरावरून अपु-या हवेचा झोत जाऊ दिल्यास प्रोड्यूसर गॅस तयार होतो. काच तयार करण्याच्या भट्टयांमधे आणि धातू मिळविण्याच्या भट्टयांमध्ये प्रोड्यूसर गॅसचा उपयोग करतात. अमोनिआ तयार करताना लागणारा नायट्रोजन मिळविण्यासाठीही त्याचा उपयोग करतात. ट्रॅक्टर, मोटारी, माल वाहतुकीच्या गाड्या चालविण्यासाठी वापण्यात येणा-या गॅस इंजिनांमधे त्याचा इंधन म्हणून उपयोग करतात. महत्वाची संयुगे
नाव व रेणुसुत्रे गुणधर्म उपयोग
१. खाण्याचा सोडा सोडीयम बाय कार्बोनेट १. पांढरी भुकटी २. पाण्यात द्रावणीय ३. मिरमिरी चव ४. उष्णतेने अपघटन व कार्बनडाय ऑक्साइड मुक्त ५. आम्लाची तीव्रक्रिया होऊन कार्बनडाय ऑक्साइड मुक्त १. बेकिंग पावडरमध्ये टार्टारिक ऍसिड बरोबर वापरतात त्यामुळे पाव, बिस्किटे, केक सच्छिद्रे व खुसखुशीत बनतात.
२. धुण्याचा सोडा सोडीयम कार्बोनेट १. पांढरा स्फटीक पदार्थ २. थोड्याशा उष्णतेने बरेसचे स्फटिक जल बाष्परुपात वेगळे होते व पांढरी भुकटी शिल्लक उरते. ( या क्रियेला जलत्सर्जन म्हणतात. ३. विरल आम्लांशी सहज अभिक्रिया होवून कार्बनडाय ऑक्साइड वायू मुक्त होतो. ४. सोडीयम कार्बोनेट ओला तांबडा लिटमस निळा बनवतो. म्हणजेच तो पदार्थ आम्लारीधर्मी आहे. ५. कठीण पाणी सोडीयम बायकार्बोनेटमुळे सिफेन बनते. १. कपडे, भांडी इत्यादींच्या स्वच्छतेसाठी २. पाणी सुफेन बनविण्यासाठी ३. टाकणखार (बोरॅक्स) कॉस्टीक सोडा, काच ४. धुण्याचा साबण व इतर उपमार्जकांमधे ५. अग्निशामकांमधे
३. चुनखडी कॅल्शिअम कार्बोनेट १. पांढरा चूर्ण रुप पदार्थ २. पाण्यात अद्रावणीय मात्र कार्बनडाय ऑक्साइडयुक्त पाण्यात द्रावणीय ३. सुमारे १००० सेल्सी. तापमानाला याचे रुपांतर चुनकळीत होते व CO2 मुक्त होतो. १. चुना, सिमेंट, काच, धुण्याचा सोडा यांच्या उत्पादनात वापरतात. २. खनिजांपासून धातू मिळवितांना ३. संगमरवराच्या स्वरुपात शिल्पकला, इमारती इ. ४. प्रयोगशाळेत कार्बनडायऑक्साइड तयार करण्यासाठी ५. रंग, दंतमंजन, खडू तयार करण्यासाठी
४. फेरस सल्फेट (ग्रिन व्हिट्रीऑल) (हिराकस) १. फिकट हिरव्या रंगाचा स्फटिक पदार्थ २. ब-यापैकी जलोत्सर्जक असल्याने लगेच चूर्णरुप पांढ-या रंगाचे फेरस सल्फेट तयार होते. ३. अमोनियम सल्फेटशी क्रिया होऊन फेरस अमोनियम सल्फेट म्हणजेच मोहर्स सॉल्ट म्हणतात. FeSO4(NH4)2SO46H2O फेरस सल्फेट क्षेपणक असल्याने पोटॅशिअम परमँगनेटचे जांभळ्या रंगाचे आम्लीकृत द्रावण त्यामुळे रंगहीन बनते. १. कपडे रंगविण्याच्या उद्योगात रंगबंधक म्हणून २. कृषी क्षेत्रात किटकनाशक म्हणून ३. प्रयोगशाळेत क्षपणक म्हणून ४. पेनाची शाई तयार करणे ५. कातडी कमविण्याच्या उद्योगात
५) कॉपर सल्फेट (ब्ल्यूव्हिट्रिऑल/मोरचूद) १. निळ्या रंगाचे स्फटिक २. पाण्यात द्रावणीय ३. स्वरूप विषारी ४. २५० सेल्सी. पर्यंत तापविल्यास स्फटिकजल स्फटिकातील स्फटिकजल बाष्परूपात निघून जाते व कॉपर सल्फेटचे पांढरे चूर्ण शिल्लक राहते. ५. कॉपर सल्फेटच्या द्रावणाचे अमोनियाबरोबर अभिक्रिया होवून प्रतम द्रावणीय निळसर पांढ-या रंगाच्या कॉपर हायड्रॉक्साईडचा अवक्षेप तार होतो पण जादा अमोनिया पाठवल्यास अवक्षेप विरघळून गडद निळे द्रावण तयार होते. ६. पोटॅशिअम आयोडाईड बरोबर कॉपर सल्फेटची अभिक्रिया होऊन आयोडिन मुक्त होते. १. किडनाशक म्हणून बोर्डो मिश्रणात. २. किडनाशक म्हणून तांब्याच्या विद्युत विलेपना साठी व तांब्याच्या शुध्दीकरणासाठी. ३. रंगबंधक म्हणून कापड उद्योगात ४. डॅनिअलच्या विद्युतघटात ५. तांब्याची अनेक संयुगे तयार करण्यासाठी ६. मधुमेहाच्या निदानासाठी वापरल्या जाणा-या फेलिंगच्या द्रावणात किंवा बेनिडीटच्या द्रावणात कॉपर सल्फेटच्या हा एक घटक असतो.
६) तुरटी १. पोटॅशिअम सल्फेट व ऍल्युमिनिअम सल्फेट मिळून तयार होणारा हा दुहेरी क्षार आहे २. चव तुरट ३. स्वरुप पांढरे स्फटिकमय ४. पाण्यात द्रावणिय ५. आम्लधर्मी ६. विकनयांक ९२ त्याहून जास्त तापविल्यास स्फटिकजल बाष्परुपात उत्सर्जित होवून तुरटी फुलारते. अशा तुरटीला लाही म्हणतात. १.कातडी कमविणा-या उद्योगात रंगबंधक म्हणून २.विशिष्ट औषधांध्ये तुरटी व तिची लाही वापरतात. ३. कागदाला चमक येण्यासाठी ४. रक्तप्रवाह थांबविण्यासाठी ५. निवळण्याच्या क्रियेने पाणी शुध्द करण्यासाठी

रासायनिक पदार्थ व त्यांची व्यावहारिक शास्त्रीय नावे
अ.क्र. व्यावहारीक नाव शास्त्रीय नाव
१) ब्ल्यू व्हिट्रीऑल २) व्हाईट व्हिट्रीऑल ३) ग्रीन व्हिट्रीऑल ४) धुण्याचा सोडा ५) खाण्याचा सोडा ६) कॉस्टिक पोटॅश ७) बेंगॉल सॉल्ट पिटर ८) साधे मीठ ९) लिथार्ज १०) फॉस्जिन ११) मार्श गॅस १२) जलकाच १३) जिप्सम १४) इप्सम सॉल्ट १५) ग्लोबर्स सॉल्ट १६) साल ऍमॉनिऍक १७) आयर्न पायराइट कॉपर सल्फेट झिंक सल्फेट फेरस सल्फेट सोडिअम कार्बोनेट सोडिअम बाय कार्बोनेट पोटॅशिअम हायड्रॉक्साइड पोटेशिअम नायट्रेट सोडिअम क्लोराइड लेड(लिड) मोनोक्साइड कार्बोनिल क्लोराइड मिथेन सोडिअम सिलिकेट कॅल्शिअम सल्फेट मॅग्नेशिअम सल्फेट सोडिअम सल्फेट अमोनिअम क्लोराइड आयर्न सल्फाइड

काही महत्वाची रासायनिक संयुगे व रेणूसूत्रे
क्र. रासायनिक संयुगे रेणूसूत्रे
१. नायट्रोजन डाय ऑक्साइड २. नायट्रेस ऍसिड ३. नायट्रीक ऍसिड ४. अमोनियम क्लोराइड ५. अमोनियम सल्फेट ६. अमोनियम नायट्रेट ७. अमोनियम कार्बोनेट ८. कॅल्शिअम हायड्रॉक्साइड (विरलेला चुना) ९. पोटॅशिअम परमॅगनेट १०.मॅगनीज डायऑक्साइड ११.हायड्रोजन सल्फाइड १२.ऍटिमनी ट्रायआयोडाइड १३.पोटॅशिअम सल्फेट १४.मँग्नेशिअम हायड्रॉक्साइड १५.ऍल्युमिनिअम ऑक्साइड १६.क्युप्रस क्लोराइड १७.क्युप्रिक क्लोराइड १८.फेरस सल्फेट ( हेराकस) १९.कॉपर सल्फेट २०.झिंक सल्फेट २१.मँग्नेशिअम सल्फेट २२.झिंक ऑक्साइड ( झिंक सफेदा) २३.मँग्नेशिअम कार्बोनेट २४.सिल्व्हर नायट्रेट २५.मर्क्युरस क्लोराइड २६.सोडिअम हायड्रॉक्साइड (कॉस्टिक सोडा) २७.पोटॅशिअम ऍल्युमिनिअम सल्फेट (तुरटी) २८.लेड मोनॉक्साइड ( लिथार्ज) २९.लेड नायट्रेट ३०.फॉस्फरस पेंटॉक्साइड ३१.क्रोमिअम ट्रायऑक्साइड ३२.स्टॅनिक ऑक्साइड ३३.शेंदूर ३४.चिली सॉल्ट पीटर ( सोडिअम नायट्रेट) ३५.बोरॅक्स (टाकणखार) ३६.कॉपर सल्फेट ३७.ऍल्युमिनिअम सल्फेट ३८.सोडिअम ऍल्युमिनेट ३९.ऍसिटीक ऍसिड ४०.सोडिअम कार्बोनेट ४१.सोडिअम बायकार्बोनेट ४२.मिथेन ४३.ऍसिटीलीन ४४.यूरिया ४५.पोटॅशिअम नायट्रेट ४६.सोडिअम सल्फेट ४७.ग्लुकोज ४८.साखर ४९.क्लोरोफार्म ५०.B. H. C. ५१.जिप्सम ५२.प्लॅस्टर ऑफ पॅरिस (POP) ५३.पॉलिथीन प्लॅस्टिक NO2 HNO2 HNO3 NH4Cl (NH4)2 SO4 NH4NO3 (NH4)2 CO3 Ca(OH)2 KMNO4 MNo2 H2S Sbl3 K2So4 Mg(OH)2 Al2O3 CuCl or Cu2Cl2 Cucl2 FeSO4 (Green Vitriol) CuSO4, 5H2O (Blue Vitriol) ZnSO4,7H2O (White Vitriol) MgCO4, 7H2O (Epsom Salt) ZnO MgCO3 (French Chalk) AgNO3 (Lunar Caustic) Hg2Cl2 (Calomel) NaOH K2So4 Al2 (So4) 24H2O PbO Pb (NO3)2 P2O5 CrO3 SnO2 Pb3O4 NaNO3 Na2B4O7 CuSO4 (मोरचूद) Al2 (SO4)3 NaAlO2 CH3COOH Na2CO3 (धुण्याचा सोडा) NaHCO3 (खाण्याचा सोडा) CH4 (मार्श गॅस) C2H2 NH2 CONH2 KNO3 (बेंगाल सॉल्ट पिटर) NaSO4 (ग्लोबर्स सॉल्ट) C6H12O6 C12H22O11 CHCl3 C6H6Cl6 CaSO4 (CaSO4) 2H2O (C2H4)n

धन प्रभार ॠण प्रभार न्यूट्रल ऍनोड कॅथोड – कॅटायन ऍनायन – अल्फा बिटा गॅमा हायड्रोजन ऑक्सिजन -
मुलद्रव्य संज्ञा अणू मूलद्रव्य संज्ञा अणू
हायड्रोजन H 1 हेलियम He 4
कार्बन C 12 नायट्रोजन N 14
ऑक्सिजन O 16 सोडियम NA 23
मॅग्नेशिअम MG 24 ऍल्युमिनीयम AL 27
सिलिकॉन SI 28 फॉस्फरस P 31
गंधक S 32 क्लोरीन CL 35
क्रोमीअम CR 52 कोबाल्ट CO 59
तांबे CU 64 कॅडमियम CD 112

संकीर्ण माहिती –

६४% लोखंड व ३६% निकेल वापरून तयार केलेल्या मिश्रधातुला इनव्हार म्हणतात.
ज्युव्हेनाइल हॉर्मोन किंवा निओटेनिन हे किटकांमध्ये सापडणारे संप्रेरक आहे.
केरोसिनला पॅराफिन तेल असेही दुसरे नाव आहे.
मधामध्ये लेव्हलोज ही साखर असते.
सोन्याचा खरेपणा ओळखण्यासाठी सोन्याचा तुकडा आम्लराज द्रावात बुडवून कसोटी दगडावर घासतात. हे द्रव हायड्रोक्लोरिक आम्ल व नायट्रीक आम्लापासून तयार करतात.
पी. व्ही. सी. म्हणजे पॉली व्हिनाइल क्लोराइड होय.
कृत्रिम रितीने तयार केलेल्या चामड्याला रेक्झिन म्हणतात. ते सेल्युलोजपासून बनवितात
पहिल्या महायुध्दात विषारी गॅस म्हणून ज्या तेलासारख्या वायूचा उपयोग केला गेला. त्याचे नाव मस्टर्ड गॅस असे आहे.
बॉक्साइट शुध्द करण्यासाठी कॉस्टिक सोडा वापरतात.
बर्फ व मीठ यांच्या योग्य मिश्रणाच्या साह्याने तापमान – २३0 से पर्यंत कमी करता येते.
द्राक्षाच्या रसापासून शॅम्पेन हा मद्याचा प्रकार बनवितात.
पॉलिजल ही पृथ्वीवरील सर्वात हानीकारक वस्तू मानली जाते. साधे पाणी केसासारख्या सूक्ष्म आकाराच्या नलिकेतून पाठवून ते तयार करतात. ते – ४०0 से. ला गोठते तर ५०० 0 से. ला उकळते.
चिंचेमध्ये टारटारिक आम्ल असते. तर लिंबामध्ये सायट्रीक आम्ल असते.
वाईन (दारु) मध्ये १२ % इथिल अल्कोहोल असते.
जाहिरातीमध्ये वेगवेगळे रंग आणण्यासाठी निऑन वायू वापरतात.
गंधकाबरोबर रबर तापविण्याच्या क्रियेला वल्कनायझेशन म्हणतात.
कार्नोबा मेण हे पेट्रोलिअम मेण असते.
फॉस्फरसच्या रेणूतील अणू -४
हायड्रोजन सल्फाइड वायू आम्लधर्मी आहे.
परागकण हे नैसर्गिक प्रदूषक आहे.
पिवळा फॉस्फरस पाण्याखाली ठेवतात.
सोडीअम धातू रॉकेल खाली ठेवतात.
ऊसाच्या चिपडाला बगास म्हणतात.
वाफाळ सल्फ्युरिक ऍसिडला म्हणतात. –ओलीयम
पिवळा फॉस्फरस बेझिंनमध्ये द्रावणीय आहे.
निश्चित आकार नसणारा स्थायू- स्टार्च
स्फोटक – TNT- ट्रायनायट्रो टॅल्वीन
विमानाच्या टायरमध्ये असणारा वायू – हेलीयम
१८ कॅरेट सोने – ७५ % शुध्द
वायूच्या विसरणाचा नियम –ग्राहम
प्रकाश विद्युत घटातील लवण – लिथीयम
एअर कंडीशनर मधील प्रशितक – फ्रिऑन
टाल्कम पावडर तयार करतात – मॅग्नेशियम सिलीकेट
कापड गिरण्यांमध्ये विरंजक – सोडीयम परबोरेट
सर्वात हलका धातू- लिथियम, जड –प्लुटेनियम
नायट्रीक आम्ल साठविण्यासाठी टाक्या – ऍल्युमिनीयम
तीव्र आम्ल साठविण्यासाठी टाक्या – शिशाच्या
अतिशय सप्लवनशिल द्रव – नॅप्थॅलिन
चांदीच्या भांड्यात अंडे उकडल्यास – अंडे काळे होते.